कुरा बुझ्न पर्चा (ड्राफ्ट भर्सन )

 विपद् जोखिम न्यूनीकरण सद्धभावना दूत भर्खरै बनेका प्रकाश सपुत बिभिन्न सन्देशमुलुक गीत मार्फत जनताको माझमा छाइरहेका छन् ।  केहि महिना अगाडी उनको नेपाली समाजलाई चित्रण गरेर बनाइएको ‘मेरो पनि देश हैन र’ भन्ने गीत निक्कै चर्चामा आयो । हालसालै निस्किएको ‘कुरा बुझ्नुपर्छ’ भन्ने गीतले सामाजिक संजालमा निकैनै पोजेटिब फिडब्याक बटुल्न सफल भएको छ  । नेपाली समाजमा रहेको  वर्ग र बिबाहको अन्तरसम्बन्ध बाट शुरु भएको गीतले महिला सशक्तीकरण, समान अधिकार जस्ता बिषय जोड्दै अन्तर्जातीय मित्रतामा गीत सकिन्छ । यो गीत आफैमा सिंगो नेपाली समाजलाई चित्रण गर्दै समस्याको हल सहित बनेको छ ।   यधपी थोरै विश्लेषण र सिदान्तलाई यो लेखले समट्ने छ ।

 

गीतको सुरवातनै बिबाह संस्था र बर्ग सम्बन्ध बाट शुरु हुन्छ । छोरीको बिबाहको लागि आज पनि नेपाली समाज, अनिबार्य रुपमा, बुवा आमाको कर्तब्य ठान्दछ । पढे लेखेको र सक्षम छोरी भए पनि बिबाहकोको लागि उच वर्ग हेर्ने गरिन्छ । वर्गको कुरा गर्दा एकचोटी फेरी २०० वर्ष पछाडी फर्केर काल मार्क्सलाई बुझ्नुपर्ने हुन्छ । २०० बर्षको सम्रचंतामक परिबर्तनलाइ एकातिर राख्दै मार्क्सले भनेको कुरा मात्र एकछिनको लागि विचार गर्ने हो भने समाजमा सामाजिक प्रतिष्ठा पद र महत्वको आधार नै सम्पतिलाई मान्ने गरिन्छ । जो संग प्रसस्त चल तथा अचल सम्पति रहेको हुन्छ उ समाजको नजरमा राम्रो मान्निछ । आर्थिक हैसियतले समाजको अरु सुपरइस्टरक्चर लाई निर्धारित गर्ने मार्क्सको विचारधाराबाट नेपाली समाज अछुतो छैन । अर्थात, आजको मिति सम्म पनि आफ्नो रोजाईमा केटीले केटा छाने पनि कुल घरान कस्तो छ ? धन सम्पति कति छ भन्ने प्रश्नको सामना हरेक घरको छोरीले एक न एकचोटी  गर्नेपर्ने हुन्छ । यो कुराले आर्थिक संस्थाले बिबाह संस्थालाई प्रतक्ष्य असर गरेको देखिन्छ । फेरी मार्क्सकै कुराले आधार मान्दै भन्ने हो भने कुन केटीले समाजमा आफ्नो जिबनसाथी रोज्ने हैसियत राख्छिन त?  उत्तर हुन्छ जो आर्थिक रुपमा सबल छिन्, जसको निरन्तर आय छ ।

 

लगतै, सामाजिक परिवर्तनको अंशहरुलाई सपुतले राम्रो संग विश्लेषण गर्न छुटाएका छैनन । धन सम्पति भन्दा पनि माया गर्ने जिबनसाथी हुनु पर्दछ ।  “धनसम्पति हर्ने हैन, हेर्ने हैन पी.आर, बुडो उठोस् चिया पकयोस भनोस उठ डियर” यो  भनाईले परम्परागत सोचाई ‘वर्ग’ मात्र सबथोक हो भन्ने भनाईले नकार्दछ। समाजमा हुने मुठभेड, दुन्दलाइ एउटा घरकी किचेन गफले पुरै समाजलाइ प्रतिनिधित्य गर्दछ । परिबर्तनको कुरा गर्दा आर्थिक बिकास, समाजिक वा पुरै संरचनामै आएको परिबर्तनको कुरा गर्नुपर्ने हुन्छ । आर्थिक बिकासमा डब्लु डब्लु रोस्टोले पांच वोटा स्टेजको कुरा गरेका छन त्यसैलाई आधार मान्ने हो भने ‘टेक अफ’ को स्टेजमा पुगेको नेपाल, संगै संगै सामाजिक बिकास पनि त्यही कतै हो कि  भनेर अनुमान लगाउन सकिन्छ यधपी ठयाकै ठोकुवा गरेर भन्न चै सकिन्न । समाजशास्त्री डेबिड लर्नरलेचै आधुनिकतालाई एक सामजिक परिवर्तन मानेका छन्  जस्मा कम बिकसित देशहरुले बिकसित देशको विशेषताहरुलाई अपनाइएको हुन्छन । सामाजिक बिकासमा लर्नरले भने झैँ नेपालपनि आधुनिकीकरण बाट गुज्रिदै अगाडी बढेको कुरालाई नकार्न भने सकिन्न । अर्थात् परम्परागत रीतिहरु लाई बेवास्ता गर्दछ । बिकसित देशको चलन राम्रो  हो भन्दै आधुनिक विचारधारा पस्किनु लाई मान्न सकिन्छ । उदहारणको लागि  बिबाहको निर्यणमा  स्वं को बडी हक हुन्, जन्मजात पाएको पद भन्दा आर्जित पदले प्राथामिकता पाउदै जानु लाई मान्न सकिन्छ ।  

 

‘दुई जनले जागिर खाने टक्क १० टु  ५, बिहान बेलुका घरमा संगै आनन्दको लाइफ ‘ यी भनाईले दुवै जना श्रीमान श्रीमती सक्षम हुदा घर चल्न सहज हुने कुरालाई जोड दिएको छ । प्रसिद् अर्थशास्त्री अमात्य सेनका ‘क्यापबिलिटी एप्रोच’  अनुसार सामथ्य, क्षमतामा अभिबृद्दी गर्न सकेमा मानब बिकास हुन्छ ।   लैंगिक समानतामा महिलाको क्षमता अभिबृद्दीले ठुलो भूमिका खेल्दछ । दुवै जना सक्षम हुदा घर मात्र नभएर समाजनै सक्षम बन्ने कुरा लाइ गीतले पस्किन खोजेको देखिन्छ । यसै गरेर जाड रक्सि सेवन लाई फुर्सदको समयको प्रतिक मानेर प्रस्तुत गरेको छ । फुर्सदको समय पुरूष  एक्लै रमाउने हैन जिबनसाथी लाई पनि समाबेश गराउने र आर्थिक सहयोगमा पनि महिलाको योगदान हुनुपर्ने कुराले समानतालाई निकै जोड दिएको छ ।

 

 

‘हाम्रो जिबन, हाम्रो विचार हाम्रै हुन्छ  राइट’ यी शब्दहरु आफैमा बोल्ड भए पनि आफ्नो अधिकार पाउन स्वं लड्नुपर्ने हुन्छ भनेर गीतले प्रस्तुत गरेको छ । महिला अधिकार नेपालको संबिधानमा सुरक्षित भए पनि नलडी नपाइने भएकोले महिला सशक्तीकरणलाई प्रोत्साहन गर्दछ ।  साथ साथै बिबाह गर्दैमा जिबन सुखी हुन्छ र बिबाह गर्ने पर्छ भन्ने नेपाली समाजको परम्परालाई चुनौती दिएको छ । सम्बन्ध सुधार गर्ने नाममा घरायसी हिंसा सहेर बस्नु हुदैन भन्ने अर्थ पनि गीतले उजागर गरेको छ । “सिंगल लाइफ रक छ “ भन्ने भनाईमा अबिबाहित रहदा महिलाले सहनु पर्ने सामाजिक ब्याख्या लाई आलोचना गर्दछ । अबिबाहित रहनु बाध्यता नभएर रोजाई पनि हुनु पर्छ भन्ने कुराको वकालत गर्दछ ।

 

गीतको अन्तिम भागमा  बिश्वकर्मा र क्षेत्री बीचको मित्रतालाई दर्शाई जातीय विभेदलाई निरुत्साहित गर्दछ । समाज  परिबर्तन र बिकाशको लागि जातीय विभेद अन्त्य हुन् जरुरि छ । फ्रेन्च एन्थ्रोपोलोजिस्ट, लुइस डुमोले भारतमा गरेको अनुसन्धानमा जात लाई समाजले  शुद्द अशुद्ध संग राखेर हेर्ने गरेको भनेको छ । नेपाली समाजमा पनि शुद्द अशुद्ध बाट टाडा रहेको भने पक्कै हैन धेरै उदारणहरुको प्रत्यक्षदर्सी हामीनै हौ । बिश्वकर्मा संगै बसेको, चिया खाएको मित्रता राखेको दृश्यले ‘अशुद्ध’ लाई गीतमा हटाउन सफल भएको छ । 

 

महिला सशक्तीकरणको लागि पेशाले खल्ने भूमिकालाई राम्रो संग दर्साएको छ । मनमाया क्षेत्री ( पात्र) आर्मीको सेकेन्ड लेफ्टिनेन्ट  पेशा रोज्नुले पुरूषको मात्र पेवा र फुलमाया बिश्वकर्माले डाक्टर पेशा रोज्नले यी पेशा हरु  भनेबितिकै पुरूष पात्र आउने दिमागी फोटोलाई मेटाउन खोजिएको छ । लैंगिक समानताको लागि महत्वपूर्ण कदम भनेको पेशा प्रतिको एकल अधिकार हटाउनु पनि  हो । अर्को अर्थमा भन्ने हो भने नेपाली समाजमा केहि पेशा बाध्यकारी र   केही रहरमा सिमित रहेको छ । जस्तो को रिसेप्सनिस्ट , नर्स, मंन्टेसोरी र  टिचरमा महिलाको बाध्यकरी प्रवेश र आर्मी, इन्जिनियर डाक्टर पाईलाट पेशा रहर र वर्ग केन्द्रित रहेको पेशा बनेको छ । सबै खाले पेशामा महिला पुरूषको समान समाबेशीता हुन् पनि जरुरी देखिन्छ । महिलाको पर्याबाची धेरै वर्ष भान्छा बन्यो  (जुन बाध्यकारी हो ) । अब अरु हुन् नदिन पुरुषको समाबेशी मंन्टेसोरी  लगायत नर्समा पनि देखिनु पर्यो ।

 

अन्त्यमा, यो गीत सही तरिका बाट देखाउन खोज्दा खोज्दै केही कुरामा चुकेको हो कि भन्ने दर्शकलाई लाग्न सक्छ ।  कहिले कहिँ चन्द्रमाको उज्यालोले आफ्नै दाग छोपेको हो कि   भन्ने पनि भान हुन् सक्छ महिला भन्ने बितिकै भान्छामा, धारामा हुन्छिन भन्ने भनाईलाई यो गीतले तोड्न सकेको छैन । पात्र मनमाया साथी  फुलमाया लाई खोज्दै धारामा किन पुगिन? धारामा नगएर बन्चरो लिएर दाउरा चिर्दै गरेको ठाउँमा गएको भए पनि हुन्थियो । बिबाहको कुरामा जिबनसाथी रोज्ने हक छोरिको हो  भन्न किन सकिनन? पढे लेखेकि छे उसले जिबनसाथी रोज्न सक्छे भन्ने बिश्वास, नेपाली समाजको आफ्नो छोरि प्रति नभएको गीत मार्फत बुझ्न सकिन्छ । अझै केही पुस्ताका छोरिहरू बिबाहका लागी उनको आमा बुवाले गरेको  निर्णयमानै आश्रित रहनु पर्ने यही गीत मार्फत नै बुझिन्छ ।

 

गीत संगीत समाजको सस्कार, यथार्थ र परिस्थिति  बोकेको  आफैमा एउटा संदेश हो ।  जसलाई लिएर मानिसहरुले समाज प्रति एउटा आकृति बनाउछन । हामीले आफ्नो फोटो हेरेर हामी आफैलाई विस्लेषण गरे झैँ  हामी आफ्नै समाजलाई  यस्तै गीत संगीत सिनेमा, किताब बाट पाएका संदेश हरु बाट समाज पढछौ । तसर्थ यी  क्षेत्रले सकरत्मक संदेश पस्किन सके समानता, सशक्तीकरणमा ठुलो टेवा पुग्दछ । गीत संगीतमा आएका बिकृति छिटै भनिहाल्ने हामी, कलाकार पेटको देखि क्लिभेजको कुरा गर्न पछाडी नपर्ने हामी सकरत्मक संदेश बोकेको गीतलाई प्रोत्साहन गर्न पछाडी नपरौ ।  

namita.dlb@gmail.com