बन्दी भन्नेबितिकै अपराध गरेर जेलमा हालिएको मानिसलाई बुझिन्छ र बन्दीको सम्बन्ध कुनै न कुनै अपराधसंग जोडिएको हुन्छ । २०७६ चैत्र ११ गते, नेपालमा लकडाउन सुरुवात भएदेखिनै हरेक नेपालबासी नेपालीहरुले बन्दीजीवन बिताईरहेका छन् र यो कुनै अपराध गरेर हैन बरु आफू बच्ने र अरुलाई पनि बचाउने र अपराधबाट जोगिनको लागि हो । सबै नजरबन्द छन, कोहि आफ्नै घरमा भने कोहि सरकारले तोकिएको ठाउँमा छन् ।
नेपाल सरकारले निकै कडाइकासाथ यो नियम लागू गरेतापनि केहि नागरिकहरु उल्लंघन गरेको भेटिएको छ र यसरस् उल्लंघन गर्ने हरुलाई प्रहरीले पिटेकोदेखि धेरै बेरसम्म उभ्याएर सजाय दिएको टेलिभिजन र पत्रपत्रिकाबाट सूचना पाईराखेका छाैं तर यो सजाय कतिको राम्रो अथवा नराम्रो हो भनेर अहिले भन्न भने सकिएको छैन । यो लेख लेखिरहँदा आजसम्म लकडाउन उल्लङ्घन गर्ने दुई हजार ६०० कारवाहीमा परिसकेको छन् कारण, बन्दी भएर घरमा नबसी बाहिर निस्किँदाको परिणाम हो । यसरी घरमा बन्दी जीवन बिताउँदा धेरै बालबालिका, बृद्ध वा सबै उमेरका मानिसहरुका लागि निकै गाह्राे भएको छ । त्यसैमाथि ठूलो डरका साथमा बस्दा अझ पीडादायक महसुस सबैमा भएको छ ।
हाच्छिउँ आउँदा, अलि अलि टाउको दुख्दा, अरु बेला जस्तै खोकी लाग्दा पनि निकै डराएको र के म संक्रमित त छैन भनेर सोच्न बाध्य सम्पूर्ण जनता छन् । कोभिड-१९, वुहान शहरबाट सुरु भएको भाइरस जसको कारणले विश्वजगत नै कामिरहेको छ यधपी छिमेकी मुलुक चीन भने यो कोरोना लडाईंमा बिजय भएको छ । ७६ दिनपछि वुहानको लकडाउन खुल्दा कति खुसी भए होला वुहानबासी, जुन हामी कल्पना गर्न सक्छौँ । यधपी हामी तत्काल घरबाहिर निस्कने अवस्थामा भने छैनौँ जसको उदाहरण इटाली-अमेरिका जस्तो देशलाई हामी प्रत्यक्षदर्शी भएर हेरीरहेको छौँ र त्यस्तो अवस्थामा नेपाल नपुगोस भन्ने हामी कामना पनि गरिरको छौँ । बन्दी, प्रत्यक्षदर्शी, डर भानिरहँदा अहिले यी सब कुरालाई नियन्त्रण गर्छ भन्दा त्यो हो नागरिकको व्यक्तिगत उत्थानशीलता, जुन आजको प्रमुख आवश्यकता हो ।
उत्थानशीलतालाई कसरी बुझ्ने त ?
कुनै पनि विपद (मानवीय तथा भौतिक क्षति) को पूर्वानुमान गर्ने क्षमता, यस्तै गरेर विपदलाई सोच्ने, अपनाउने तथा झट्कालाई परिवर्तन गरी पहिलाको जस्तै सामान्य अवस्थामा फर्किने सामर्थ्यलाई हामी उत्थानशीलता भनेर बुझ्छौँ । यिनै कुरालाई उत्थानशीलताको चार चरण पनि भनेर बुझ्न सकिन्छ, पूर्वअनुमान, विपदलाई सोच्ने, अपनाउने र परिवर्तन हुन् ।
नेपाल सरकारले विपद जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यस्थापन ऐन, २०७४ मा "गैरप्राकृतिक विपद्" भन्नाले महामारी, अतनकाल, डढेलो, कीट वा सूक्ष्म जीवाणु आतङ्क, पशु तथा चराचरुङ्गीमा हुने फ्लू, सर्पदंश, जनावर आतङ्क, खानी, सडक, आगलागी, ग्यास, रसायन विवकरण ग्यासविष्फोटन आदि सम्झिनु पर्छ भनेर महामारीलाई पनि सम्बोधन गरेको छ । कुनैपनि रोगबाट निरन्तर रुपमा ज्यान अकालमा गइरहेको छ भने त्यसलाई महामारी भन्ने चलन छ । माथि उल्लेखित सबै खालको विपदको लागि राष्ट्र, समुदाय, परिवार तथा व्यक्ति उत्थानशील हुनेपर्ने देखिन्थ्यो तर हाल विश्वभरि २०९ भन्दा बढी देशमा फैलिएको महामारी पहिला-पहिला भोगिरहेका विपद तथा महामारी भन्दा फरक छ र यसकाे पूर्वअनुमान गर्नु, यो अरु भन्दा फरक छ भनेर हरेक ब्यक्तिले आन्तरिकीरण गर्नु नै उत्थानशीलताको पहिलो विशेषता हुन् आउँछ जसको चरण भने नेपालले पार गरिसकेको छ । अर्थात् हामी दोस्रो चरणमा छौँ अथवा महामारीको अवस्थालाई बुझ्दै घरभित्र आफूलाई सुरक्षित राख्ने, सामन्य कोरोना जस्तो लक्षण देखिएमा परिवारबाट आफूलाई आइएसोलेट गरेर छुटै बस्ने अवस्थामा पुगेको छौँ । चीन चौथो चरण, झट्कालाई परिवर्तनगरी पहिलाको जस्तै सामान्य अवस्थामा फर्किँदै छ । अरु देश महामारीसंग आफ्नै प्रकारले महामारीलाई साेच्दै र अपनाउँदै छन् यद्धपी ठूला र विकसित भनिएका देशहरु पूर्वअनुमान गर्ने क्षमतामा चुकेको देखियो ।
नेपाल (राष्ट्र) र समुदायको प्रयास
सीमाना जोडिएको मुलुकमा महामारीले उग्ररुप लिइरँहदासम्म सरकार जानकार मात्र थियो । कुनै कदम भने उठाएको भने थिएन जब इटालीको यसको भयानक रुप देखियो तब सरकारले पूर्वअनुमान गरि पूर्वतयारीलाई आन्तरिकीकरण गर्यो फलस्वरुप अन्तर्राष्ट्रिय विमानसेवा बन्ददेखि सुरु गरेर देश लकडाउनसम्म गरेको छ र सकेको प्रयास सबै गर्दै आएको छ । यस्तैगरेर, लकडाउनको समयमा घरमै बसिरहेको सरकारी कर्मचारीलाई कोरोना संक्रमण नियन्त्रणमा खट्न १० बुँदे निर्देशन प्रदान गरी, जनशक्तिको परिचालन गर्ने अर्को प्रायस पनि थालनी गरेको छ । समुदायको तर्फबाट असक्षम, र आवश्यकीय परिवार तथा व्यक्तिलाई राहत वितरण गर्ने, महामारी सम्बन्धी जनचेतना फैलाउने काम भैरहेको छ । स्वास्थ्य क्षेत्रमा सुधार, अरु अस्थाई नियमहरु, खाध्यसामग्रीको आपूर्तिको लागि सरकारी तथा स्थानीय तहबाट सकेको काम भइरहेको छ । विकसित देश चुकेको बेलामा विकासिँदै गरेको नेपालको प्रयास आलोचना हाेइन प्रशंसाकै योग्य छ किनकी यो नसोचेको र नभोगेको अवस्थालाई व्यस्थापन गर्न सजिलो र चुट्की बजाए जस्तो भने पक्कै छैन । तसर्थ हरेक बिज्ञहरुलाई हम्मे हम्मे परेको कुरा महसुस गर्दै हरेक परिवार तथा व्यक्तिमा पनि स्वम रक्षकको जिम्मेवारी थपिएको छ ।
कोरोना प्यानडामिकको लागि देश, समुदाय तथा परिवार सबैले उठाएको कदम अपर्याप्त छ किनकी एउटा कुनैपनि सदस्यले मात्र असावधानी अपनउँदा त्यसकाे मूल्य निकै ठूलो पर्न जान्छ । त्यसकारण स्वचेतनाकै ठुलो खाँचो देखिएको छ । जस्तो कि एउटा बालकले आफ्नो आमालाई कुनै प्रकारको लक्षण देखिएमा लाडे पल्टिएर छेउमा जान्नु हुन्न भन्ने बुझ्न जरुरी छ भने आमा स्वंले म आइसोलेसनमा बस्नु पर्छ र आफूलाई र परिवारलाई बचाउनु पर्छ भन्ने सोच्नु पर्छ । यो त भयो बच्ने र बचाउने कुरा किन कि नेपालमा कोरोना संक्रमित १४ जनामा सीमित छ र यसलाई आफूसम्म आइपुग्न नदिन र भविश्यको चिन्ता गरेर आफूले आफूलाई बिचलित नबनाउन आफूले आफूलाई उत्थानसिल बनाऊनु जरूरी छ ।
व्यक्तिगत उत्थानशीलता कसरी बढाउने ?
हाल हामी सुरवातको चरणमा भएको कारणले गर्दा हामी उत्थानशीलताको पहिलो २ चरणलाई ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ, पूर्वअनुमान र विपदलाई साेच्ने कुरालाई ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ ।सोसल डिसटेनसिङ घटाइ फिजीकल डिसटेनसिङ बढाउने गर्नुपर्छ । हामी स्वयम कोरोनाको सिकार हुनसक्ने पूर्वअनुमान गरी पूर्वतयारी गर्नुपर्ने हुन्छ । सरकारको नीति सोसल डिसटेनसिङ जसलाई मैले फिजीकल डिसटेनसिङको नाम दिएको छु, त्यसलाई सकेसम्म हैन जसरी पनि कायम गर्ने जसको मतलब सोसल डिसटेनसिङ घटाउने फिजीकल डिसटेनसिङ बढाउने गर्नुपर्छ । परिवार, आफन्तजन साथी, सहकर्मीसंग सोसल मिडिया मार्फत कुरा गर्ने, जसलाई हामी सोसल क्यापिटल भन्छौँ । सोसल क्यापिटलको भूमिका हरेक परिस्थितिमा ठूलो हुन्छ त्यसकारण सामाजिक पुँजीको उपयोग गरौँ तर संचारको मध्यमलाई प्रयोग गरौँ । फिजीकल रुपमा आफुलाई टाढा राखेर इन्टरनेटको मध्यमबाट आफूलाई सक्रिय बनाउनु हो । यद्धपी सबैको पहुँचमा इन्टरनेट नहोला तर वैकल्पिक बाटो रोजौँ । टेलिफोनमार्फत, रेडियोमार्फत जहाँबाट जुन तरिकाले सकिन्छ त्यहिबाट संचार को अधिक उपयोग गरौँ ।
क्षमता अभिवृद्धि गर्नुहाेस, विपत्तिलाई अवसर ठानी आफ्नो क्षमतामा अभिवृद्धि गर्न सकिन्छ । नयाँ-नयाँ परिकार बनाएर सामजिक संजालमा पस्किनु नराम्रो कुरा हैन ताकी यो विपत्तिलाई कोहिकसरी सामना गर्दैछ, कसरी जुद्दैछ भन्ने हो । त्यसकारण सामान्य जनजीवन भत्किएको बेलामा पनि हामीले सहजरुपले सबैकुरालाई आफूभित्र सोच्दै लैजानु नै उत्थानशीलता हो जसलाई यो विपदको बेलामा सबै नागरिकलाई खाँचो छ र सबै नागरिकले आफ्नो उत्थानशीलता बढाउनुपर्ने आजको आवश्यकता हो ।
लेखिका समाजशास्त्री हुन्, उनी सरस्वती बहुमुखी क्याम्पसमा प्राध्यापन गर्छिन् । https://www.gaunsahar.com/news-details/30024/2020-04-13?fbclid=IwAR2sjz2pWY7OH2wk3afBDHkqTF-V0-I9bOU4q-ZSKSum_q4PeA5ZCbJNZPs
- नमिता पौडेल
- १ बैशाख सोमबार, २०७७ | १९:५१:०० मा प्रकाशित Gaunsahar.com ma prakasit mero lekh
